De inzet van hijskranen vereist grote aandacht voor het aspect veiligheid. Geen situatie of locatie is hetzelfde en het aantal factoren dat van invloed is op een veilige inzet, is groot. Dit maakt het in de praktijk moeilijk een beheerste situatie te realiseren. Uitgaande van slechts twee aspecten in de wet- en regelgeving wordt een algemeen toepasbaar kader geschetst om te komen tot een veiliger werkplek bij het gebruik van hijskranen.

Inleiding

Het gebruik van hijskranen, ofwel het uitvoeren van hijswerkzaamheden, is een zeer risicovolle activiteit. Er gebeuren (te) veel incidenten en ongelukken, waarbij de verwondingen vaak zeer ernstig of zelfs fataal zijn. Dit blijkt o.a. uit het rapport van de Onderzoeksraad Voor Veiligheid: Bezwijken torenkraan Rotterdam 10 juli 2008.
Bij de presentatie van dit rapport, betrekking hebbend op het gebruik van hijskranen in Nederland, werden de volgende cijfers getoond:

• elk jaar 7 dodelijke ongevallen;
• elk jaar 36 ongevallen met blijvend letsel;
• elke week valt ergens in Nederland een kraan om;
• geen enkele registratie van incidenten en ongevallen zonder letsel.

Bovenstaande cijfers zijn reden genoeg om aandacht te schenken aan de mogelijkheden tot het verhogen van de veiligheid bij het gebruik van hijskranen.

Wetgeving

De wetgeving op het gebied van veilige inzet van hijskranen is omvangrijk en zit complex in elkaar. De oorsprong ervan ligt in alle gevallen in Europese richtlijnen waarbij er een duidelijk onderscheid is tussen de productrichtlijnen en de sociale richtlijnen.

Productrichtlijnen hebben als doelstelling:

• verlagen van risico’s door minimum voorschriften voor producten;
• wegnemen van technische handelsbelemmeringen binnen de Europese Economische Ruimte.

Sociale richtlijnen hebben als doelstelling:

• minimum voorschriften voor het bevorderen van veiligheid en gezondheid op de werkplek;
• harmoniseren van nationale wetgevingen in de lidstaten.

Dit artikel gaat over het 'gebruik' van hijskranen en richt zich derhalve niet op de in te zetten hijskranen of de te gebruiken hijsgereedschappen, maar op een mogelijke procedure bij het gebruik ervan.

Europese Richtlijn 09/104/EG

De Europese Richtlijn 2009/104/EG betreffende minimum voorschriften inzake veiligheid en gezondheid bij het gebruik door werknemers van arbeidsmiddelen op de arbeidsplaats, geeft in bijlage II, hoofdstuk 3 bepalingen voor het gebruik van arbeidsmiddelen die dienen voor het hijsen/heffen van lasten.
Met name artikel 3.2.5. is van groot belang bij het veilig werken met hijskranen. Dit artikel luidt als volgt: "alle handelingen voor het hijsen/heffen moeten correct gepland en onder adequaat toezicht worden uitgevoerd teneinde de veiligheid van de werknemers te garanderen." Dit artikel bevat twee aspecten, te weten plannen en toezicht houden, die in de Nederlandse wetgeving in het Arbobesluit aan de orde komen.
Artikel 7.18a lid 8 zegt: "alle handelingen voor het hijsen of heffen worden correct gepland teneinde de veiligheid van de werknemers te garanderen." Artikel 7.18a lid 9 zegt: "de handelingen, bedoeld in het achtste lid, worden onder doeltreffend toezicht uitgevoerd."
Invulling geven aan de wet- en regelgeving en het zoeken van een vaste lijn in het correct plannen en houden van het juiste toezicht lijkt op het eerste oog erg moeilijk. Dit wordt veroorzaakt doordat er bij het gebruik van hijskranen zelden of nooit een identieke situatie is. Een groot aantal factoren zorgt ervoor, dat werkzaamheden die op het oog een 'routineklusje' lijken, roepen om waakzaamheid en extra aandacht voor de veiligheid.

Het plannen en voorbereiden van veilige hijsactiviteiten

Bovengenoemde artikelen uit de wetgeving maken het tot een verplichting en belangrijke verbetering van de veiligheid, dat er voorafgaande aan elk gebruik van een hijskraan, plannen moeten worden opgesteld en dat er risicobeoordelingen moeten worden uitgevoerd. Het niveau aan planning en risicobeoordeling neemt toe naarmate de complexiteit van de hef- en hijsactiviteiten toeneemt. Hetzelfde geldt voor het niveau aan toezicht.

Ondanks de vele verschillen is er voor een veilig gebruik van hijskranen en het uitvoeren van hijswerkzaamheden een vast patroon van processtappen te herkennen. Deze processtappen zijn:

1. definiëren van de uit te voeren hijsactiviteiten;
2. plannen van de uit te voeren werkzaamheden;
3. benoemen en vastleggen van de benodigde mensen en middelen;
4. beoordelen van het werkterrein en de omgeving waarin gewerkt wordt;
5. uitvoeren, geheel volgens de planning;
6. zo nodig evalueren, leren en documenteren.

1. Definiëren van de uit te voeren hijsactiviteiten

Het definiëren van de hijsactiviteiten hoort te beginnen met het benoemen van de persoon die verantwoordelijk is voor alle activiteiten en daarmee voor het veilig gebruik van de hijskraan.
Als de noodzaak tot het gebruik van een hijskraan in kaart is gebracht, moet worden nagegaan of de desbetreffende activiteit eerder op de desbetreffende locatie is uitgevoerd, omdat er mogelijk al een taakrisicoanalyse (TRA) en een 'Planning van de hijswerkzaamheden' voorhanden zijn. Als er sprake is van een bestaande TRA en een bestaande planning, moet worden gecontroleerd of deze nog steeds van toepassing zijn. Wijzigingen in de personeelsbezetting, de indeling van de locatie of de werkomgeving kunnen het stuk voor stuk noodzakelijk maken om gevaren opnieuw te beoordelen. Als geen sprake is van belangrijke wijzigingen, kan de hijsactiviteit doorgang vinden op basis van de vereisten van de bestaande 'Planning van de hef- en hijswerkzaamheden'. Als de hijsactiviteit nog niet eerder is uitgevoerd, moet een TRA én een planning worden opgesteld.

2. Plannen van de uit te voeren werkzaamheden

De verantwoordelijk persoon moet het gebruik van de hijskraan plannen en het geheel onderwerpen aan een TRA vóór de start van de werkzaamheden. Hij zorgt ervoor dat de van toepassing zijnde beheersmaatregelen zijn genomen voor de gevaren die in de schriftelijke risicobeoordeling zijn aangegeven. Hierdoor maken de risico’s integraal deel uit van de planning van het hijswerk.
Het niveau van planning en risicobeoordeling moet toenemen naarmate de complexiteit van de hijsactiviteit toeneemt. Hetzelfde geldt voor het niveau van toezicht. Met het oog op vereenvoudiging op dit punt, kun je ervoor kiezen om de hijsactiviteiten te categoriseren, bijvoorbeeld als 'routinematig' of 'niet-routinematig'.
Niet-routinematige activiteiten kunnen vervolgens verder gecategoriseerd worden als: 'eenvoudig', 'gecompliceerd' of 'complex/kritisch'.
Er kan voor elke categorie een set aan planning- en beheersmaatregelen worden opgesteld, die gezamenlijk worden aangeduid als de 'Planning van de hijswerkzaamheden'.

3. De omvang van de werkzaamheden vaststellen
De verantwoordelijk persoon moet het planningsproces beginnen met het vaststellen van de omvang van de werkzaamheden. Dit houdt in dat gedefinieerd wordt welke werkzaamheden het betreft, wie daarbij betrokken zouden moeten zijn en op welke wijze de hijsactiviteiten zullen worden uitgevoerd. Hiervoor zijn mogelijk vereist een voorlopige 'Planning van de hijswerkzaamheden', schetsen, aantekeningen enz.. Als aanvullende technische ondersteuning is vereist, moet deze worden verkregen voordat het proces wordt voortgezet.

4. Benoemen en vastleggen van de benodigde mensen en middelen

Uit de 'Planning van de hijswerkzaamheden' moet je onder meer kunnen opmaken welke en hoeveel mensen er nodig zijn en welke hijskraan en hijsgereedschappen er nodig zijn.

Mensen

Bij het bepalen van de benodigde hoeveelheid mensen moet je je realiseren, dat er drie taken zijn die moeten worden ingevuld:

1. het bedienen van de hijskraan;
2. het vast- en weer losmaken van de hijsgereedschappen aan de last en de kraanhaak;
3. het geven van aanwijzingen aan de machinist van de hijskraan.

Binnen de olie- en gasindustrie is het algemeen gebruik elke taak door een separate medewerker te laten uitvoeren. Deze taken en de erbij horende eisen aangaande de vakkundigheid worden onder meer specifiek beschreven in de norm ISO 15513:2000. Het overnemen van deze 'industry best practice' zal aanzienlijk bijdragen aan het veilig gebruik van hijskranen.
Uiteraard zal de kraanmachinist moeten voldoen aan de wettelijke eisen met betrekking tot het in bezit hebben van het van toepassing zijnde TCVT (Toezichthouder Certificatie Verticaal Transport). De medewerkers die zich bezig houden met het aanslaan van de last, danwel het geven van aanwijzingen aan de machinist, die in dienst zijn van een VCA-gecertificeerd bedrijf, moeten in het bezit zijn van het certificaat 'Veilig Verplaatsen van Lasten'.

Middelen

Alle hijsmiddelen die gebruikt worden moeten geschikt zijn voor een veilige uitvoering. Dit betekent:

• hijskranen zijn voorzien van een kraanboek en niet langer dan een jaar geleden gekeurd;
• hijs- en hefmiddelen zijn voorzien van:
  - Working Load Limit (WLL) of Safe Working Load (SWL);
  - uniek identificatienummer en CE-markering;
  - laatste keuringsdatum, maar bij voorkeur de eerstvolgende inspectiedatum.

5. Beoordelen van het werkterrein en de omgeving waarin gewerkt wordt

Dit onderdeel is van cruciaal belang bij het veilig werken met een hijskraan. Aandacht zal onder meer gegeven moeten worden aan:

• bodemomstandigheden;
• hoogtebeperkingen, zoals bovengrondse elektriciteitskabels;
• hijsen over gebouwen;
• hijsen uit het zicht van de machinist;
• weersomstandigheden, zoals wind, zicht en temperatuur.

6. Uitvoeren, geheel volgens de planning

Een absoluut strikte naleving is vereist van het gestelde in artikel 7.18 lid 8 van het Arbobesluit: “hangende lasten worden niet verplaatst boven niet beschermde werkplekken waar zich in de regel werknemers bevinden”. Op basis van dit artikel moet erop worden toegezien dat op geen enkel moment tijdens de uitvoering iemand zich onder de last begeeft.
Bij de uitvoering van hijswerkzaamheden met een hijskraan is het van belang de planning strikt te volgen. Indien je daarvan afwijkt, kunnen zich nieuwe en onvoorziene risico’s aandienen. Afwijken van de oorspronkelijke planning hoort dan ook on verbiddellijk te leiden tot stopzetting van de werkzaamheden. De planning en TRA worden op basis van de nieuwe situatie beoordeeld en zo nodig aangepast. Pas daarna mogen de werkzaamheden hervat worden.

7. Zo nodig evalueren, leren en documenteren

Indien een vergelijkbaar gebruik van een hijskraan in de nabije toekomst is voorzien, verdient het aanbeveling om na afloop van de werkzaamheden kort te evalueren. Met name de vraag 'had het veiliger, had het anders gekund' dient daarin centraal te staan.
Door de uitkomst van de evaluatie te documenteren kan in de toekomst een vergelijkbaar gebruik van de hijskraan op een veiliger wijze worden uitgevoerd.

Literatuur, links en referenties

• Europese Richtlijn 2009/104/EG betreffende minimum voorschriften inzake veiligheid en gezondheid bij het gebruik door werknemers van arbeidsmiddelen op de arbeidsplaats
• Arbobesluit, versie 2008
• Rapport van de Onderzoeksraad Voor Veiligheid: Bezwijken torenkraan Rotterdam 10 juli 2008
• ISO 15513:2000 - Cranes - Competency requirements for crane drivers (operators), slingers, signallers and assessors
• Voor wettelijke certificering en persoonscertificaten van hijskraanmachinisten, zie de website van de Stichting Toezicht Certificatie Verticaal Transport (TCVT)
• Voor de VCA-opleiding Veilig verplaatsen van lasten, zie de VCA Examenbank.nl en de opleidingengids van de Stichting Samenwerken Voor Veiligheid (SSVV)
• OGP (Oil and Gas Producers) lifting and hoisting safety recommended practice
• StepChange in Safety: lifting and mechanical handling guidelines