Licht heeft een directe invloed op onze hersenen en gezondheid. Omdat een juist verlichte werkplek fijner werkt, kan dat zeker geld opleveren. Maak daarom van licht geen sluitpost, maar pak het aan met deze tips.

Bron: New Technics Infrarood Verwarmingsoplossingen

Goed licht omvat meer dan je denkt. Het licht dat we zien is een onderdeel van het totale magnetisch spectrum. Zon- en daglicht is het totaal van alle spectrale kleuren en nemen we waar als ‘wit’. Licht van gloei- en halogeenlampen (temperatuurstralers) wordt ook waargenomen als het totaal van alle kleuren. Licht van fluorescentie, andere gasontladingslampen en ledlampen (light emitting diode oftewel lichtuitstralende halfgeleiders) is een samenstelling uit onderdelen van het spectrum.

Licht om te leven en te werken
Licht, daglicht én kunstlicht, heb je nodig om te kunnen werken. Je hebt zelfs licht nodig om te leven, je biosysteem vraagt ernaar. Maar licht is ook nodig om te ‘beleven’, om elkaar te zien, om obstakels te kunnen waarnemen en zo veilig je weg te vinden. Licht is niet alleen in het horizontale vlak aanwezig, maar vooral in het verticale vlak. Wij ervaren rechtstreeks licht van zon, hemel, vuur en lampen. Het resultaat is de verlichtingssterkte in lux die met een lux- of verlichtingssterktemeter kan worden gemeten.
Om elkaar, voorwerpen en ruimtes te kunnen waarnemen, om kleuren en details te zien, maken we gebruik van het reflecteerde licht. Dit heet helderheid of luminantie en wordt uitgedrukt in candela per vierkante meter (cd/m²). Luminantie wordt gemeten met een luminantiemeter.  

verlichtingssterkte in lux                                              luminantie in cd/m²

Balans kunst- en daglicht
Een ruimte die met daglicht wordt verlicht, voelt anders dan een ruimte die alleen maar door kunstlicht wordt verlicht. De Van Nelle-fabriek in Rotterdam en het voormalig sanatorium Zonnestraal in Hilversum zijn prachtige voorbeelden hoe optimaal van daglicht gebruik is gemaakt.

Een ruimte die licht van kleur is en goed verlicht is met daglicht, met kunstlicht of met beide, maakt dat je die ruimte ook ‘ruimtelijk’ beleeft. Daar ga je graag naar toe. Een ruimte die alleen maar ‘top-down’ is verlicht, dus alleen maar licht op je ‘werkvlak’ geeft, doet bijzonder onplezierig aan. Daar ga je niet graag naar toe. Dergelijke ruimtes worden vaak ook snel vies en voelen sociaal onveilig aan. Kortom dat zijn ruimtes met een negatieve spiraal.

Goed verlicht betekent een ruimte in een ‘wolk’ van licht. Diffuus licht én gericht licht zodat je de afmetingen van de ruimte goed kunt waarnemen. Ook zie je dan de vorm, de hoogte en zo je wilt de kunstzinnige vorm die de architect heeft bedacht. Een werkruimte behoort –zoals aangegeven- licht van kleur te zijn. Onverzadigde kleuren (pasteltinten) geven rust aan het oog. Anderzijds geeft het aanlichten van planten en/of kunstwerken, schilderijen een doorbreking van het ‘saaie’. Echter, alleen maar spots gebruiken en aanlichten geeft onrust. Een goede balans houden dus.

Lichtprestatie
De lichtprestatie is de totaalervaring van horizontale en verticale verlichtingssterkte, alle luminanties die we waarnemen, de kleur van het licht, hoe de kleur van het licht over het lichtspectrum is verdeeld en de kleurweergave (specifieke kleurreflectie).

Hoeveel licht heb je nodig om te werken? De Europese norm voor verlichting (NEN-EN 12464-1, Licht en Verlichting – Werkruimten binnen) geeft aan dat je in het algemeen om je werk goed te kunnen doen, gemiddeld 500 lux aan horizontale verlichtingssterkte op werkvlakhoogte (75 cm boven de vloer) nodig hebt. De variatie tussen minimum en maximum mag niet te groot zijn. Daarom geeft de norm een gelijkmatigheidsfactor van 0,8 aan tussen de gemiddelde en minimum verlichtingssterkte.
Echter, met alleen horizontale verlichting is een ruimte nog niet verlicht. Ook moet er verlichting in het verticale vlak zijn. Je moet zoals vermeld, elkaar kunnen zien en obstakels kunnen waarnemen.
De verticale verlichtingssterkte  behoort dan ook factor 0,6 ten opzichte van de horizontale verlichtingssterkte te zijn.

De kunst van een goed lichtontwerp
Om deze lichtcomponenten tenminste op ‘neutraal’ te houden, is een goed lichtontwerp nodig. Let wel, lichtontwerp is dus niet alleen ‘het design’, maar omvat ook kennis van functionaliteit en de complexiteit van alle lichtcomponenten. Een goed ontwerp begint dan ook met een goed beeld krijgen van alle werktaken. Dat geeft aan wat er van het oog en visuele systeem verwacht wordt, waarop de verlichting aangepast dient te worden.

Handvatten voor globale lichtmeting
Lichtmeten is meer  dan het meten van ‘luxen’. Het normblad NEN 1891 (de herziene versie 2015 komt binnenkort uit) geeft veel handvatten voor het op de juiste manier meten van de lichtcomponenten. Het meten van de verlichtingssterkte (lux) op het werkvlak en van de (werk)ruimte is wel de basis. Daarom hier een paar praktijkhandvatten. Gebruik een goede verlichtingssterkte meter, ookwel ‘lux-meter’ genoemd. Borg dat bij het meten van verlichtingssterkten van kunstlicht, geen daglicht, straatlicht of licht uit aangrenzende ruimtes aanwezig is. Weet dat het bij het meten van verlichtingssterkten gaat om ‘gemiddelden’, minimum, maximum en gelijkmatigheid.

Horizontale verlichtingssterkte
Voor het meten van de globale horizontale verlichtingssterkten op een klein oppervlak zoals een tafel of werkblad, maak je tussen de randen van het werkblad een raster van 30x30cm. Meet en noteer alle verlichtingssterkten van de randen van het werkblad en de kruispunten. Alles opgeteld en gedeeld door het aantal gemeten punten is de gemiddelde verlichtingssterkte op het werkblad. De gemiddelde verlichtingssterkte gedeeld door de laagst gemeten verlichtingssterkte (=minimum verlichtingssterkte) geeft een indicatiefactor van de gelijkmatigheid.

Voor het meten van de globale gemiddelde horizontale verlichtingssterkte van een ruimte meet je in rastermaat van 1 x 1m op een hoogte van 75cm boven de vloer de verlichtingssterkten. Ook hier geldt: noteer alle gemeten verlichtingssterkten en deel die door het aantal meetpunten. Dit is net als bij de meting van de verlichtingssterkte op het werkblad de globale gemiddelde verlichtingssterkte van de ruimte. Ook hier kun je dan de gelijkmatigheid van bepalen.

Meet je verlichtingssterkten van meer dan 1000 lux, weet dan dat dit indicatie kan zijn van lichthinderklachten.
Voor het nauwkeurig meten van verlichtingssterkten en het kunnen doen van uitspraken hierover. bijvoorbeeld bij een oplevering, of kwaliteitsbepaling van noodverlichting, moet gemeten worden volgens de norm NEN 1891 en dat is écht deskundigenwerk.

Verticale verlichtingssterkte
Bij het meten van verlichtingssterkten behoort ook het meten van de verticale verlichtingssterkten en het bepalen van de gemiddelde verticale verlichtingssterkte. Zoals aangegeven is de verticale verlichting een belangrijke component voor de intermenselijke communicatie, het waarnemen van de ruimte-afmetingen en voor de veiligheid: het kunnen zien van obstakels.
Bij het meten van de verticale verlichtingssterkte kun je onderscheid maken tussen verticale verlichting bij/rondom een werkplek of in de (werk)ruimte in het algemeen (gangen, hallen e.d. zijn in deze ook werkruimtes).

Voor het meten van de verticale verlichtingssterkte rond een werkplek ga je als volgt te werk. Houd de meetcel verticaal en gericht naar het werkblad. Noteer en meet met een onderlinge afstand van 30cm langs de rand van het werkblad eerst op een hoogte van 120cm boven vloerhoogte en op een hoogte van 160cm boven vloerhoogte alle gemeten verlichtingssterkten. Vervolgens draai je de meetcel 180° in het verticale vlak zodat deze als het ware de ruimte inkijkt. Meet en noteer nu weer alle gemeten ‘verticale’ verlichtingssterkten op de hoogten van  120cm en 160cm boven vloerhoogte. Alle waarden opgeteld en gedeeld door het totaal aantal meetpunten, geeft de globale gemiddelde verticale verlichtingssterkte.

Een goede gemiddelde verticale verlichting bedraagt zo’n 0,6 van de gemiddelde horizontale verlichting van het werkblad.
Voor het meten van de verticale verlichtingssterkte in een ruimte meet je vanuit een –denkbeeldige- cilinder van 30cm doorsnede op 120cm en 160cm boven de vloer in hoeken van 30° rondom. Dit doe je op plaatsen waar communicatie tussen mensen en het lezen van informatie noodzakelijk is. Dus bij werkplekken, looppaden e.d.
De gemiddelde verticale verlichtingssterkte is de som van alle meetwaarden gedeeld door het aantal gemeten punten. Ook hier geldt dat een goede verticale verlichtingssterkte factor 0,6 behoort te zijn van de gemiddelde horizontale verlichting.

Luminantie en helderheid
Naast de horizontale en verticale verlichting spelen de luminanties en luminantieverhoudingen een belangrijke rol in de ‘lichtwaardering’ van de mens. Denk hierbij in termen van ‘dosis-effect’, dus hoeveelheid, tijdsduur en frequentie. Eén keer een extreem hoge hoeveelheid kan schadelijk zijn, één keer een hoge hoeveelheid kan schadelijk maar herstelbaar zijn, maar tig keer een kleine hoeveelheid kan grote hinder geven of zelfs blijvend schadelijk zijn. Voorbeeld: een helderheid van 5000 cd/m² geeft absolute verblinding. Hierdoor kunnen we voorwerpen, personen, obstakels, maar ook waarschuwingssignalen niet meer waarnemen. Blijvende schade aan het oog treedt op bij een dosiseffect 10 8 cd s/m², oftewel 10 9 cd/m² gedurende 0,1s.  Dus onbeschermd in de zon kijken is echt schadelijk.

Bij luminanties gaat het om helderheden die op ons netvlies vallen. Dus licht en reflecties van licht rondom ons heen. Bij verlichtingssterkten (luxen) gaat het om licht dat op een horizontaal of verticaal vlak valt. Bij luminanties gaat het om wat van die verlichtingssterkten weer terugkomt op ons netvlies. Een ruimte met zwarte (design) tafels en donkere wanden geeft minder licht terug en heeft een lagere luminantie dan een ruimte met lichte kleuren.
 
Maak bij luminantiemetingen onderscheid in indicatieve (basismetingen om een idee van de omvang te krijgen)  en expertise luminantiemetingen. Deze laatsten worden uitgevoerd door erkende meetuitvoerders of instituten zoals VSL, Dekra, Laborec, TNO en kunnen hier ook bindende uitspraken over doen.
Bij indicatieve luminantiemetingen gaat het in eerste instantie om te bezien of de verhoudingen van de verschillende helderheden die op ons netvlies (gezichtsveld + blikveld + periferie) komen bij het uitvoeren van werkzaamheden groter zijn dan 1:10. Zoals bij het gehoor de dB (log 10) een belangrijke parameter is, zo is voor het oog de log 10 van de luminantieverhoudingen de belangrijkste parameter.
Abrupte en grote lichtovergangen (>1:10) zijn niet alleen hinderlijk maar kunnen ook schadelijk en in bepaalde situaties gevaarlijk zijn. Denk hierbij aan het niet kunnen waarnemen van obstakels of lichtsignalen.

Een praktijkhandvat is dat 500 lux in het algemeen overeenkomt met ca. 100 cd/m².
Voor personen met een ‘visueel-defect’ kan een helderheidsverhouding van 1:10 al tot grote problemen leiden. Het afschermen van verlichtingsarmaturen met opalen of gematteerde platen zal dan nodig zijn.
Het afschermen van hoge helderheden is ook noodzakelijk aan vensters. Om verantwoord met beeldschermen te werken, is het nodig om vensters te voorzien van deugdelijke niet zijnde witte daglichtwering. Hiermee wordt de helderheid van dag- en/of zonlicht in verhouding gebracht met het uitstralende licht van onze beeldschermen.

Tot slot
Verlichting van de werkruimte en je werkplek en alle ruimtes daar omheen moet je niet als sluitpost en ‘energie-verslinder’ zien, maar als start van het betere werk.
Licht is meer dan horizontale en verticale verlichting en luminanties. Licht is kleur en kleurreactie/weergave. Licht heeft directe invloed op onze hersenen en op onze gezondheid.
Goed werkt en levert geld op, slecht licht werkt tegen en kost dan ook geld.

Geraadpleegde bronnen
NEN-EN 12464-1, Licht en verlichting – Werkplekken binnen
ontw.NEN 1891-2015, Licht en verlichting – Meten en bepalen van verlichtingsprestaties in de praktijk
NEN 3087, Ergonomie – Visuele ergonomie
Prof.dr Ing.habil A.Rosemann, TU/e - Balancing Light
PJM Settels Eur.Erg., Werk-Mens-Verlichting, PBDO